चुरेको संकट: राष्ट्रिय गौरवदेखि अस्तित्वको दौडसम्म

नेपालको भौगोलिक संरचनामा चुरे पर्वत शृंखला एक अपूर्व घटक हो। तराई र महाभारत पर्वत शृङ्खलाको बीचमा अवस्थित यो क्षेत्र भौगोलिक र भूवैज्ञानिक रूपमा अत्यन्त विशिष्ट छ। हिमालय पर्वतमालाको कान्छो हिस्सा मानिने चुरे नरम चट्टानहरू, बलौटे ढुङ्गा, हिलो ढुङ्गा, र ग्रेभलजस्ता असंगठित पदार्थबाट बनेको छ, जसकारण यो भूक्षय, पहिरो र वातावरणीय क्षयको लागि अत्यन्तै संवेदनशील छ। यसले तराईका लागि “पानीको धरहरा” (water tower) को भूमिका निर्वाह गर्दछ, किनभने यसले नदी प्रणाली र भूमिगत जल भण्डारलाई निरन्तर रिचार्ज गरी लाखौं मानिसको जीवन धानिरहेको छ। यसका साथै, यो जैविक विविधताको एक महत्त्वपूर्ण भण्डार हो, जहाँ बेङ्गाल टाइगर, एसियाली हात्ती र घडियाल गोही जस्ता लोपोन्मुख प्रजातिहरूका लागि महत्त्वपूर्ण वासस्थान उपलब्ध छ।

तर आज यही चुरे अस्तित्वको संकटमा परेको छ। अनियन्त्रित मानवीय हस्तक्षेप, सरकारी उदासीनता र प्रकृतिको दोहनले गर्दा चुरेको संरक्षण आज राष्ट्रिय गौरवको विषय मात्र होइन, अस्तित्व रह्यो की नरह्यो भन्ने प्रश्न बन्न पुगेको छ। चुरेलाई “तराई-मधेशको लाइफलाइन” भनिन्छ, तर त्यसको अनियन्त्रित दोहन र विनाशका कारण तराईको जलस्रोतमा नै गम्भीर संकट आइरहेको छ। यो एक विरोधाभासपूर्ण अवस्था हो, जहाँ जीवन दिने स्रोत नै विनाशको कारण बनिरहेको छ। यसले चुरेको संरक्षण केवल पर्यावरणीय मुद्दा नभई तराईको समग्र अर्थतन्त्र, खाद्य सुरक्षा, र लाखौं मानिसको अस्तित्वसँग जोडिएको राष्ट्रिय सुरक्षाको मुद्दा हो भन्ने गहिरो सन्देश दिन्छ।

ADVERTISEMENT

चुरेको भूगर्भिक र पारिस्थितिक अवस्था:
चुरे पर्वत शृंखला नेपालको “ग्रिन बेल्ट” को रूपमा रहेको छ, जुन इलामदेखि कञ्चनपुरसम्म फैलिएर करिब ३६ जिल्लाको भूभाग ओगटेको छ र नेपालको कुल भू–भागको करिब १३ प्रतिशत (१२,८९१ वर्ग किलोमिटर) ओगट्छ। चुरे क्षेत्रलाई जैविक विविधताको खजाना मानिन्छ। यस क्षेत्रमा ३९ प्रतिशत भू–भाग साल वनले ढाकेको छ। यहाँ ४१ प्रजातिका स्तनधारी, ३७९ प्रजातिका चराचुरुङ्गी, ४५ प्रजातिका सरिसृप र धेरै दुर्लभ वनस्पति पाइन्छ। चुरे क्षेत्रमा १,५०० भन्दा बढी प्रजातिका वनस्पतिहरू र पाटेबाघ, गैंडा, डल्फिन जस्ता दुर्लभ वन्यजन्तुहरू बसोबास गर्छन्। चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज, बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्ज, शुक्लाफाँटा वन्यजन्तु आरक्ष जस्ता संरक्षित क्षेत्रहरू पनि रहेका छन्।

चुरेले भूमिगत पानीको पुनर्भरण, माटोको स्थायित्व, दाउरा, घाँस, औषधिजन्य वनस्पति लगायत ४० भन्दा बढी प्रकारका पारिस्थितिक सेवाहरू प्रदान गर्दछ। त्यसकारण वातावरणविद्हरूको भनाइ अनुसार, “चुरे नष्ट भएमा मधेश सोझै मरुभूमि बन्न पुग्छ”। यसको महत्वलाई हेर्दा, चुरे संरक्षणको अन्तर्राष्ट्रिय महत्व पनि रहेको छ ।

चुरे विनाशका मुख्य कारणहरू:
चुरे क्षेत्रमा भइरहेको निरन्तर विनाश प्राकृतिक र मानवीय दुवै कारणहरूको जटिल संयोजनको परिणाम हो। भूवैज्ञानिक रूपमा कमजोर र नरम चट्टानले बनेको हुनाले यो क्षेत्र आफैँमा भूक्षयका लागि संवेदनशील छ, तर पछिल्ला केही दशकमा मानवीय हस्तक्षेपले यो संवेदनशीलतालाई चरम विन्दुमा पुर्‍याएको छ। ढुंगा, गिट्टी, बालुवाको अव्यवस्थित उत्खननले नाजुक संरचना विनाश गर्दै गएको छ भने स्थानीय सरकारलाई प्रमुख आयस्रोत भए पनि वातावरणीय प्रभाव मूल्यांकन नगरी ठेक्का दिइँदा समस्या झन् गहिरिँदै गएको छ। यससँगै काठदाउरा र गिट्टी-बालुवाको चोरी-निकासी बढ्दा पहिले घना देखिने वन पातलो बन्दै गएको छ, तर सरकारले संरक्षणका लागि बजेट उपलब्ध गराउँदा पनि त्यसको सदुपयोग हुन नसकेर फिर्ता हुने गरेको छ। सिन्धुलीमा मात्र गत आर्थिक वर्ष ०८१/८२ मा ९ करोडभन्दा बढी बजेट खर्च गर्न नसकी फिर्ता गरिएको उदाहरण छ, जसको कारण जनशक्ति अभाव, कानुनी झन्झट र फिल्डमा विवादलाई देखाइएको छ।

प्राकृतिक कारणतर्फ, खडेरी लामो हुने, वर्षा असामान्य रूपमा तीव्र हुने र तापक्रम बढ्ने जस्ता जलवायु परिवर्तनका असरले चुरे क्षेत्रको जमिनलाई अझ असुरक्षित बनाइरहेको छ। यही प्रभावका कारण हाल २०८२ सालमा परेको भीषण खडेरीले जलस्रोतहरू सुक्दै गएपछि किसानलाई धान रोप्नै कठिन भएको छ। यस्तै अवैध वन फँडानी, अनियन्त्रित चरिचरण र जथाभावी सडक निर्माणले घना जंगललाई झाडी र खेतीयोग्य जमिनमा परिणत गर्दै भू-उपयोगमा ठूलो परिवर्तन ल्याएको छ। विशेषगरी पहाडबाट तराई र भित्री मधेशमा हुने तीव्र बसाइँसराइले स्रोतमाथि थप दबाब सिर्जना गरेको छ, जसले बस्ती विस्तार र कृषि अतिक्रमणलाई बढावा दिएको छ। उत्खननले जल भण्डारण गर्ने भू-सतह संरचना नष्ट गर्ने मात्र होइन, भूमिगत जल पुनःभरणको प्रक्रिया अवरुद्ध हुँदा मनसुनमा बाढी र हिउँदमा पानीको संकट बढेको छ। परिणामस्वरूप, तराई-मधेश क्षेत्रमा जल संकट तीव्र बन्दै गएको छ। विगतमा २०–२५ फिटको गहिराइमा पाइने पानी अहिले १५० फिटभन्दा तल झरेको छ र प्रत्येक वर्ष जलस्तर २–३ फिटले घट्दै गएको छ। जस्तै महोत्तरीको बर्दिबास, धनुषाको जनकपुरधामलगायतका धेरै क्षेत्रमा चापाकल सुकेर खानेपानीको गम्भीर समस्या देखिएको छ।

संरक्षणका प्रयासहरू र भविष्यका रणनीतिहरू:
चुरे संरक्षणका लागि राजनीतिक, सामाजिक, वैज्ञानिक र सामुदायिक सबै पक्षको सन्तुलित प्रयास आवश्यक छ। सबैभन्दा पहिला, कागजमा मात्र सीमित भएका कानुन र नीतिहरूलाई प्रभावकारी रूपमा कार्यान्वयन गर्नुपर्छ। अवैध उत्खनन र वन फँडानीमा संलग्न राजनीतिक व्यक्तिहरू र ठेकेदारहरूलाई कानूनको दायरामा ल्याई जवाफदेही बनाउन सकिए मात्र वास्तविक परिणाम आउँछ।

यससँगै, सामुदायिक सहभागितालाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। नेपालकै सामुदायिक वन प्रणाली चुरे क्षेत्रमा पनि लागू छ, जहाँ हजारौँ उपभोक्ता समूहले स्थानीय वन संरक्षणमा सक्रिय भूमिका खेलेका छन्। धेरै ठाउँमा स्थानीयवासीले वृक्षारोपण, ताल संरक्षण, घेराबार र इन्धन बचत गर्ने प्रविधि अपनाएका छन्, साथै केही जिल्लामा ताल र खोला पुनर्जीवनका सफल उदाहरणहरू देखिएका छन्। पश्चिम नेपालमा त स्थानीय समूहहरूले लाखौँ बिरुवा रोपेर उजाड जमिनलाई हरियो वनमा रूपान्तरण गरेका छन्। तर यस्ता प्रयासलाई दिगो बनाउन राज्यले थप सहयोग र प्रोत्साहन दिनु अत्यावश्यक छ।

त्यसैगरी, चुरे व्यवस्थापन वैज्ञानिक आधारमा गर्नुपर्ने भएकाले यसलाई भौगोलिक संवेदनशीलताका आधारमा उच्च संवेदनशील र संवेदनशील क्षेत्रमा वर्गीकरण गरी सोहीअनुसार रणनीति लागू गर्नुपर्छ। जलाधार क्षेत्रको एकीकृत व्यवस्थापन, वृक्षारोपण, खहरे नियन्त्रण तथा भूमिगत जल पुनःभरणजस्ता दीर्घकालीन उपायहरूलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। साथै, सरकारका तीनै तह—संघ, प्रदेश र स्थानीय—सँगै नागरिक समाज, गैर-सरकारी संस्था (जस्तै IUCN, BCCN), सञ्चारकर्मी र आम जनताको संयुक्त सहभागिता अपरिहार्य छ। यसरी मात्र चुरेको विनाश रोकथाम गर्दै दिगो संरक्षण सम्भव हुन्छ।

निष्कर्ष:
२०८२ को विपत्ति एउटा स्पष्ट चेतावनी थियो, जुन दशकौंदेखि चलिरहेको चुरे पहाडको व्यवस्थित विनाशको सीधा परिणाम थियो। यो विपत्ति केवल प्राकृतिक कारणहरूले आएको थिएन, बरु चुरेप्रतिको हाम्रो सामूहिक व्यवहारका कारण प्रवर्धित भएको थियो। यो यस्तो समय हो जब नेपाललाई एउटा प्रतिक्रियात्मक, आयोजना-आधारित दृष्टिकोणबाट एउटा समग्र, एकीकृत र समुदाय-केन्द्रित रणनीतितर्फ जानुपर्छ। जसरी संस्कृतको एउटा प्राचीन भनाइले भन्छ, “प्रकृति रक्षितः रक्षिता” – यदि हामीले प्रकृतिको रक्षा गर्छौं भने, प्रकृतिले हाम्रो रक्षा गर्दछ। चुरेलाई बचाउनु नेपालको राष्ट्रिय सुरक्षा र तराईका लाखौं मानिसको भविष्यलाई बचाउनु हो। यो अब केवल एउटा वातावरणीय मुद्दा होइन, बरु एउटा अस्तित्वसम्बन्धी सङ्कट हो जसका लागि तत्काल र निर्णायक कारबाहीको आवश्यकता छ।

लेखक यादव चितवनस्थित रामपुरमा अवस्थित कृषि तथा वन विज्ञान विश्वविद्यालयमा कृषि स्नातक तहका विद्यार्थी हुन्।